ارزیابی سلامت بوم‌نظام‌های زراعی کلزا در شهرستان گرگان با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS)

سابقه و هدف: در سال‌های اخیر توسعه و تشدید فعالیت‌های کشاورزی و تلاش برای رسیدن به سود‌دهی بیشتر، موجب زوال سریع ساختار و خواص عملکردی در کشت‌بوم‌ها شده و خسارت‌های زیادی را به بوم‌نظام‌ها وارد نموده است؛ در نتیجه امروزه تحقیق و بررسی سلامت و مدیریت کشت‌بوم‌ها بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است (16). امروزه کلزا به‌دلیل کاربردهای فراوان در تغذیه انسان و کنجاله آن در تغذیه دام و طیور، از جایگاه ویژه‌ای در بین محصولات کشاورزی برخوردار است (12). با توجه به نقش مهم استان گلستان در تولید دانه‌های روغنی و کاهش سطح زیرکشت این محصول در سال‌های اخیر، نیاز به بررسی بیش‌تر وضعیت این مزارع می‌باشد. مواد و روش‌ها: محدوده مورد مطالعه این پژوهش اراضی کشاورزی شهرستان گرگان بود. نمونه‌برداری‌ها طی ماه‌های اردیبهشت و خرداد سال زراعی 94-1393، در 58 مزرعه تحت کشت کلزا در شهرستان گرگان هم‌زمان با مرحله رسیدگی کلزا انجام شد. در این مطالعه با استفاده از روش W شکل، تعداد و نوع علف هرز به تفکیک جنس و گونه ثبت شد. سپس عملکرد مربوط به هر کادر برداشت و همچنین اطلاعات مدیریتی هر مزرعه با استفاده از پرسش‌نامه جمع آوری گردید. سپس از شاخص‌های شانون-واینر، سیمپسون و عکس سیمپسون، برای اندازه‌گیری تنوع زیستی علف‌های هرز استفاده شد. پس از تهیه و طبقه‌بندی لایه‌ها، سه شاخص تنوع زیستی، عملکرد دانه و مصرف آفت‌کش‌ها (علف‌کش، حشره‌کش و قارچ‌کش)، در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) روی‌هم‌گذاری شدند. مزارع با عملکرد بیش‌تر از میانگین منطقه (دو تن در هکتار)، شاخص‌های تنوع زیستی و مصرف آفت‌کش کم‌تر از میانگین منطقه (4/1 لیتر مصرف آفت‌کش در هکتار) به‌عنوان مزارع دارای سلامت استخراج شدند. یافته‌ها: طبق نتایج بدست آمده دامنه تغییرات شاخص‌های تنوع شانون، سیمپسون و عکس سیمپسون به‌ترتیب، 2/2-9/0، 46/0-11/0 و 9/4-1/2 محاسبه شد. طبق نتایج از میان 58 مزرعه کلزا، تنها سه درصد از مزارع نمونه‌برداری شده دارای سلامت بودند. در این پژوهش 43 درصد از مزارع مورد بررسی مصرف آفت‌کش بالاتر از میانگین بود. بیش‌تر این مزارع در محدوده شرقی، شمالی و غربی مشاهده شدند. نتایج حاصل از نقشه بدست آمده از عملکرد دانه مزارع کلزای شهرستان گرگان نشان داد که 39 درصد مزارع دارای عملکرد بالاتر از میانگین بودند. بیش‌تر این مزارع در محدوده شرق شهرستان قرار داشتند. نتیجه‌گیری: بطور کلی از دلایل سلامت مزارع بررسی شده، استفاده از آفت‌کش‌ها به میزان مناسب، مصرف بذور بوجاری شده و مرغوب، ادوات سم‌پاشی مناسب و مدیریت بهتر مزرعه بود. از دلایل عدم دست‌یابی به شاخص سلامت اکثر مزارع کلزا در گرگان، وجود بانک بذر قوی علف‌های هرز در مزارع که موجب سبز نشدن مطلوب بذور کلزا گردیده، همچنین آماده‌سازی نامطلوب مزارع و مصرف آفت‌کش بیش از استاندارد می‌باشد.